Tussen kerk en kroeg

In zijn Kaffeecantate mag Bach dan de draak met de tekst steken, de muziek blijft bittere ernst

Bach was misschien wel de grootste sloddervos onder de componisten. Zo'n driehonderd cantates – meerdelige muziek voor een of meer zangstemmen, begeleid door instrumenten – schreef de man, waarvan er een stuk of honderd verloren zijn gegaan. Cantates dienden iedere zondag, ná de preek, als smaakmaker van de dienst. Bach werd, in zijn tijd te Leipzig, geacht er wekelijks een te componeren. In zijn bepruikte hoofd moet het regelmatig spitsuur zijn geweest, want thuis moest hij dan weer meer dan tien koters onder de duim zien te houden. Dan wil het wel door elkaar gaan lopen.

Een buitenbeentje onder dit leger aan composities is Cantate 211 Schweigt stille, plaudert nicht, beter bekend onder de naam Koffiecantate. De tekst heeft niet alleen niets van doen met God of gebod, ze is ook nog eens komisch bedoeld. Een knorrige vader – sommigen zien er een vermetel zelfportret van Bach in – berispt zijn dochter omdat ze teveel koffie drinkt. Hij beweegt hemel en aarde om haar van haar verslaving af te krijgen, en stelt haar als beloning uiteindelijk een man in het verschiet. Daar heeft zij wel oren naar, maar niet nadat zij op slinkse wijze in het huwelijkscontract heeft laten opnemen dat ze net zoveel koffie mag drinken als ze wil.

Bij zoveel gedoe om een bakkie leut fronsen wij de wenkbrauwen, maar dat zag men in die tijd wel anders. Koffie was een relatief nieuw verschijnsel, werd in korte tijd razend populair, en het drinken ervan leidde tot wijdverbreide aannames. Zo zou het gevaarlijk zijn voor de jeugd, en stimulerend voor de geslachtsdrift. Overmatig gebruik, zo vertelt een gezaghebbende bron uit die tijd, kon bij vrouwen zelfs leiden tot miskramen.

Tijd voor een huiskamerkomedie, moet Bach hebben gedacht, met als plaats van handeling Café Zimmerman, een van de meest trendy koffiehuizen – ook al weer een nieuw verschijnsel – van de stad. De componist kon een potje breken bij de kastelein, want hij gaf er elke vrijdagavond concerten met zijn studentenorkest. Die werden druk bezocht, en ondertussen ging de koffiepot zwierig rond. Kassa.

Je zou zeggen: in zo'n roezemoezige omgeving past Bach zijn muziek aan. Geen moeilijke loopjes of virtuoze tegenmelodieën, maar lekker makkelijk in het gehoor liggende deuntjes. Niets van dat alles. De trotse notenvreter mocht dan voor een keer de draak steken met zijn tekst, zijn muziek bleef bittere ernst. Sterker nog: wanneer de sopraan in haar eerste aria het veelvuldig gezongen woord Coffee – het klinkt liefst achttien keer – vervangt door Jesus zou het zó mee kunnen in de kerk.

Zaterdag klinkt deze Koffiecantate gek genoeg niet in een café maar in een kerk. Wanneer uw gedachten bij beluistering afdwalen naar verhevener zaken hoeft dat niet aan u te liggen.

Gepubliceerd 16 mei 2019 in Dagblad De Limburger