 |
| Bron: nl.wikipedia.org |
Tsjaikovski's 5e
symfonie staat in het teken van het noodlot. Dat werkt het beste als
je niet weet wat er komen gaat.
Tsjaikovski was ervan
overtuigd dat zijn leven werd beheerst door een donkere macht. Als
alles van een leien dakje gaat, zo hield hij zichzelf voor, kun je er
donder op zeggen dat er iets gebeurt dat alles onherroepelijk op zijn
kop zal zetten. Deskundigen zien zijn mislukte huwelijk als de kiem
van die fatalistische levenshouding: Tsjaikovski was homo, wilde zijn
leven reguleren (en verlost worden van de kletspraatjes), trouwde met
een ex-leerlinge, maar vond haar aanwezigheid zo weerzinwekkend dat
hij na drie weken vluchtte. Hij is nooit meer teruggekeerd.
De bebaarde Rus had wel
iets van een kakkebroek, en plaatste zijn laatste drie symfonieën
(4,5, en 6) in het teken van het noodlot. Het schijnt zelfs dat hij
zijn 5e symfonie modelleerde naar Beethovens 5e symfonie, het stuk
dat opent met het beroemde ta-ta-ta-taa. Wellicht was hij
geïnspireerd omdat hij het stuk een paar maanden eerder hoorde in
Duitsland, tijdens zijn eerste Europese tournee.
Tsjaikovski ontleedde
Beethovens model naar een recept met drie stappen: schrijf een woelig
1e deel, dat opent met een noodlotsthema in mineur. Begin deel 4 met
een triomfantelijk thema in majeur. Laat aan het slot daarvan de
climaxen extatisch over elkaar heen buitelen, als om de "overwinning"
nog eens extra luister bij te zetten. Een reis van donker naar licht
- het werd wel vaker gebezigd door componisten in die tijd. Het
publiek ging uit zijn dak, maar Tsjaikovski trok een pruillip, want
die kwalificeerde zijn eigen stuk als walgelijk en gekunsteld.
Niemand weet waarom.
Het kan moeilijk aan
het noodlotsthema gelegen hebben, want dat klinkt opvallend
geraffineerd. Waar het geijkte patroon een stevig aantal decibellen
voorschrijft om de luisteraar meteen de stuipen op het lijf te jagen,
hoor je hier twee fluisterzachte klarinetten moedeloos kreunen om hun
moedertjelief. "De Voorzienigheid" schreef Tsjaikovski
erbij, en dat was best verhelderend, want gedempte noodlotsthema's
herken je niet als zodanig. Evengoed had het een geheimzinnige
zonsopgang kunnen zijn, of een onschuldig lammetje dat zich vermoeid
neervlijt, niet wetend dat om de hoek een hongerige tijger rondkruipt
om het te bespringen.
Maar schrikken zùllen
we, want aan het slot van het tweede deel keert het noodlotsthema
terug, maar dan komt het onverwacht en snoeihard uit de lucht vallen.
Het verstoort een zachtmoedige idylle die begon met een teerhartige
hoornsolo, en eindigt - althans zo lijkt het - met een stel violen
die van de prins geen kwaad weten. Met ongenadig wapengekletter maken
vlammende trombones korte metten met het sprookje.
Om het effect zo
natuurgetrouw mogelijk te laten zijn werkt het het beste als je niet
weet wat er komen gaat. Dan had u dit stukje niet moeten lezen. We
hebben u gewaarschuwd.
Gepubliceerd in Dagblad De Limburger/ Limburgs Dagblad d.d. 07-10-2015
